Խոզեր

Խոզերը պատկանում են կաթնասունների դասի երկկճղակավորների կարգի չորոճող կենդանիների ընտանիքին: Հանդիպում են բոլոր մայրցամաքներում՝ բացառությամբ Ավստրալիայի և Անտարկտիդայի:
Վայրի խոզերին (վարազներ) մարդն ընտելացրել է շուրջ 10 հզ. տարի առաջ: Տարածված են եղել ամենուրեք՝ բևեռային շրջաններից մինչև հասարակած:
ՀՀ-ում վարազները հանդիպում են Սյունիքի, Տավուշի, Վայոց ձորի և այլ մարզերի անտառներում, Արաքս գետի առափնյա եղեգնուտներում: Ապրում են ջրից ոչ հեռու անտառային գոտու խիտ մացառուտներում, փշոտ թփուտներում, խոնավ, ճահճոտ վայրերում:

Մարմնի երկարությունը մինչև 2 մ է, պոչինը՝ 20–25 սմ, էգերի կենդանի զանգվածը 125 կգ է, արուներինը՝ 250– 300 կգ: Ընտանի խոզից տարբերվում է մարմնի ամուր կառուցվածքով, ավելի մեծ գլխով, սուր սեպաձև երկար դնչով: Ստորին ծնոտի 2 կողքերից դուրս են ցցված 2 սուր եռանկյունաձև ժանիքներ: Մազածածկը զարգացած է. ունի խոզան և ենթաբուրդ: Մարմնի վերին մասը դարչնագույն է՝ տարբեր երանգներով, ձագինը՝ բաց գույնի երկայնակի շերտերով: Տեսողությունը թույլ է զարգացած, հոտառությունն ու լսողությունը՝ լավ: Վայրի խոզերը նստակյաց կյանք են վարում. ցերեկը թաքնվում են, մթնշաղին և գիշերները՝ ակտիվանում: Ամենակեր են. սնվում են անտառային պտուղներով (տանձ, խձոր, սալոր, կաղին, հաճար, շագանակ), պալարներով, խոտաբույսերով, միջատներով, կրծողներով, սողուններով և այլն: Ունենում են 4–8 (հազվադեպ՝ 10–16) խոճկոր, որոնք 7–10 օր կերակրվում են միայն կաթով, ապա 3 ամիս՝ նաև բուսական կերով: Մարմնակազմը ծանր է ու կոպիտ. իր ցեղակցի կողքին հսկա է թվում: Դունչը երկար է՝ կարճ, շարժուն կնճիթով: Մազածածկը նոսր է: Ապրում են հոտերով (բոլուկ): Քնում են գիշերը, սնվում ցերեկը, 2–3 անգամ ավելի շատ խոճկորներ են ունենում:
Ընտանի ցեղական խոզերի կենդանի զանգվածը հասնում է մինչև 500 կգ-ի, ծնում և սնում են 10–12-ից մինչև 28–32 խոճկոր (տարին 2 անգամ):
ՀՀ-ում մսատու խոզաբուծությունը կենտրոնացված է հյուսիսարևելյան և Արարատյան դաշտի տարածաշրջաններում: Բացի խոշոր սպիտակից, բուծվում են նաև լանդրաս, ուելս, ուկրաինական, տափաստանային սպիտակ և հյուսիսկովկասյան խոզերի ցեղերը:

             Դսեղում խոզերը սատկում են, գյուղացիների վարկերը՝կուտակվում

Դսեղցի Հրայր Սահակյանի գոմից ոչխարների ձայն է լսվում. ինձ կանչում է գոմ՝ համոզվելու, որ 30 գոճուց, 3 մայր խոզից, 10 հատ մոտ 40 կգ-ոց «բուրվակից» մնացել է ընդամենը մեկը: «Էսքան  աշխատում եմ, սաղ աշունը կովերի կաթը տվել եմ խոզերին, որ էսօր արդյունքի հասնեմ, ոչ էնտեղից եմ օգտվել, ոչ էստեղից, շատ վարկեր ունեմ»,- վշտացած պատմում է Դսեղի բնակիչն ու հավելում, որ մի բանկից 3 մլն դրամ, մյուսից 700 հազար դրամ վարկ է վերցրել, որ խոզերին բազմացնի, ապրեն: «Հարսին ասի` խոզերին լավ հետևիր, որ աշնանը ծախեմ, ոսկի օղեր առնեմ քեզ համար, արի ու տես՝ հարսի ականջի օղերը հանել եմ, տարել գրավ դրել, որ էրեխեքի համար հաց առնեմ»: Երեք շաբաթվա ընթացքում Հրայր Սահակյանը կորցրել է 40-ից ավելի խոզ: Պատճառն անհասկանալի հիվանդությունն է, որը պատուհասել է գյուղի խոզերին: «Ես գոնե յոլագնալիք ունեմ, մարդ կա՝ երեխի կոշիկն ու հացը խոզի միջոցով պիտի լուծեր»,- ասում է Հրայրը: Գյուղացին տղային բանակ է ճանապարհում, խոզ մորթելու փոխարեն հորթ է մորթել:

Հրայրի համագյուղացին՝ Մհեր Մուրադյանը, ևս խոզերի տարբեր սերունդներ է կորցրել: Կերն առել էր, անասնակեր կարտոֆիլն ամբարել, բայց խոզերն անհայտ հիվանդության պատճառով սատկեցին. «Նոր ծնված գոճիները սատկեցին, 8 հատ 30-35կգ-ոց, 3 մայրացու խոզեր սատկեցին, որոնցից 2-ը նոր էին մայրացել: Սկզբում մտածում էի՝ թունավորում կլինի»,- ասում է Մհեր Մուրադյանը: Հիվանդ խոզերի միսն իրացնել չի կարողացել, քանի որ այն տհաճ հոտ է ունեցել: Գոճիներն էլ լցրել է պարկերի մեջ, հերթով հանում է, ցույց տալիս: Մհերը ևս մխրճվել է վարկերի մեջ. 1 մլն դրամ է վերցրել, պիտի բանկին մուծի մոտ 1 մլն 200 հազար դրամ՝ չհաշված ընթացիկ վճարումները, բայց չգիտի՝ ինչպես տակից դուրս գա:

Գյուղի անասնաբույժ Վերգինե Թադևոսյանն, ով մեր այցի պահին բացակայում էր գյուղից, հեռախոսազրույցի ընթացքում ասաց. «Հիվանդությունն էսօրվա դրությամբ պայմանավորված է նրանով, որ հիվանդ խոզերը պահվել են հիմնականում անտառներում, կերակրումն, ինձ թվում է, միայն կաղնով է եղել, ցուրտն էլ նպաստել է, օրգանիզմի դիմադրողականությունն ընկել է: Կամ կերային թունավորումն է. դա է իմ հիմնական ախտորոշումը»: Անասնաբույժն ասում է, որ իրենք կատարում են պատվաստում «կլասիկ չումա» հիվանդության դեմ, որն արվում է պետպատվերի շրջանակներում՝ անվճար: Ասում է՝ ապահովված են անհրաժեշտ դեղորայքով:

Դսեղի գյուղապետ Նորիկ Քոչարյանն էլ մտահոգված է խնդրով, դիմել է համապատասխան մարմիններին, «անալիզները» վերցրել են, գյուղնախարարությունից մարդիկ են եկել, հայտնել են, որ հիվանդությունը սուր վարակիչ չի: Գյուղապետն ասաց, որ գյուղնախարարի տեղակալ Գրիշա Բաղյանը հեռուստատեսությամբ եւ ռադիոյով հայտնել է, որ խոզերի կորուստ ունեցած ընտանիքներին փոխհատուցում չի լինելու: Գյուղապետի ասելով՝ Բաղյանն այստեղ-այնտեղ պարծեցել է, թե ինքը «գոռալով բոլորի բերանը փակել է»: «Մենք 164 խոզի կորուստ ենք գրանցել, ինչը շարունակվում է, բայց գյուղացիք ինձ չեն դիմում՝ իմանալով, որ ես ոչ մի բանով օգնել չեմ կարող»,- նշեց գյուղապետը: Նորիկ Քոչարյանը նիստ է հրավիրել, արձանագրություն կազմել, 30-40 տուժող գյուղացիների հրավիրել, փորձել գտնել պատճառները վերացնող ելքեր: Հանձնաժողովի անդամները ստորագրել են արձանագրության տակ, իսկ նախարարության ներկայացուցիչը չի ստորագրել:

Առջևում Նոր տարի է, բայց վնասներ կրած գյուղացիները այն նշելու ոչ ցանկություն ունեն, ոչ էլ՝ միջոցներ: Չգիտեն՝ ինչպես մարել բանկերին ունեցած վարկերն ու տոկոսները: Իսկ խոզերի անկումը շարունակվում է: